Dnia 22 IV 2021 odbyła się debata RODM Kraków w trybie on-line pod tytułem „Geopolityczne znaczenie Morza Bałtyckiego”, jej gośćmi byli dr hab. Kazimierz Musiał prof. UG z Uniwersytetu Gdańskiego i dr Damian Szacawa z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Spotkanie było moderowane przez Jakuba Krupę z Ośrodka Myśli Politycznej.

Profesor Kazimierz Musiał w formie wstępu scharakteryzował znaczenie dostępu Polski do Bałtyku i korzyści z niego płynące. Podkreślił znaczenie kwestii gospodarczych (m.in. rozwój portów), kulturowych (Bałtyk jako swoiste okno na inny świat i oczywistość w świadomości Polaków) i politycznych, które powiązał z kwestią najważniejszych sojuszników i przyjaciół w regionie. Spośród nich wymienił państwa bałtyckie (Litwę, Łotwę, Estonię) oraz państwa nordyckie (np. Szwecja w ramach inicjatywa Partnerstwa Wschodniego) i Niemcy, które pomimo konkurencji z Polską w akwenie ma wiele wspólnych interesów.

Doktor Damian Szacawa opisał współpracę państw basenu Morza Bałtyckiego i podkreślił jej wielopłaszczyznowy i wielopoziomowy charakter. Współpraca realizowana jest przez państwa – także podmioty transnarodowe, organizacje pozarządowe, samorządy. Państwa regionu współpracują w ramach organizacji międzynarodowych takich jak NATO, UE, Rada Nordycka, czy największa organizacja zrzeszająca państwa regionu – Rada Państw Morza Bałtyckiego. W czasie zimnej wojny sytuacja w regionie była napięta – państwa rejonu basenu morza Bałtyckiego były podzielone pomiędzy dwa przeciwne sobie bloki (ZSRR, PRL, NRD – RFN, Dania). Sytuacja zmieniła się w czasie odwilży po podpisaniu KBWE (1975) i rozpoczęciu współpracy w sprawie ochrony środowiska morza bałtyckiego. Momentem przełomowym w regionie było przywrócenie niepodległości państw bałtyckich od ZSRR w 1991. Do najważniejszych wydarzeń mających wpływ na współpracę międzypaństwową w regionie należą również rozszerzenia Unii Europejskiej z 1995 o Szwecję i Finlandię oraz z 2004 o Polskę i państwa bałtyckie (dla których 2004 jest również ważny z powodu przyjęcia do struktur NATO). Wpływ na bezpieczeństwo regionu miały również wydarzenia spoza niego – takie jak wojna w Gruzji i aneksja Krymu.

Współpraca państw regionu z Federacją Rosyjską odbywa się dwustronnie, ale również w ramach Rady Państw Morza Bałtyckiego. Współpraca w RPMB odbywa się na polu politycznym i praktycznym. Na polu politycznym państwa RPMB zgodnie stoją po stronie integralności granic Ukrainy i nie wyrażają zgody na organizowanie Szczytów Bałtyckich do momentu rozwiązania konfliktu na wschodniej Ukrainie w sposób zgodny z obowiązującym prawem międzynarodowym. Współpraca na polu praktycznym jest za to rozwijana w kwestiach m.in. szkolnictwa wyższego, ochrony środowiska morskiego Bałtyku z Obwodem Kaliningradzkim i płn.-zach. częścią Rosji.

Profesor Kazimierz Musiał podjął kwestię Nordstream 2 i opisał go jako konflikt, który jest jednym z momentów, które zmieniły pojmowanie bezpieczeństwa w regionie i są w pewien sposób przełomowe. Odpowiedział na myśl dr. Damiana Szacawy w kwestii momentów przełomowych w historii stosunków w regionie poprzez wskazanie trzech momentów przełomowych – podpisanie KBWE, lata 1989-91, które pokazały że współpraca inna niż do tej pory była możliwa oraz rok 2014, w którym opinia międzynarodowa mogła zobaczyć na własne oczy, że Rosja nie jest wiarygodnym partnerem w partnerstwie modelu „nowego regionalizmu”. Nowy regionalizm jest modelem stawiającym na budowanie bezpieczeństwa poprzez dialog, budowanie partnerstwa, kontakty transgraniczne i zdejmowanie granic poprzez projekty mające na celu radzenie sobie ze wspólnymi problemami – po 2014 współpraca tego typu w regionie Bałtyku z Rosją okazała się niemożliwa i nieskuteczna. W myśleniu państw regionu Nordstream 2 spowodował tylko zwiększenie nieufności wobec Rosji. Do myślenia o stosunkach międzynarodowych powróciły pojęcia geopolityki i polityki realnej – polityki stawiającej na siłę zamiast na współpracę – i pojęcie państwa konkurencyjnego, które zamiast współpracy powinno wykorzystywać organizacje międzynarodowe do realizacji własnych partykularnych celów. Zgodnie z takim rozumieniem Nordstream 2 jest elementem polityki państwa konkurencyjnego i narzędzie nacisku na państwa regionu.

Dr Damian Szacawa rozwinął myśl konkurencyjności w regionie poprzez wskazanie na istniejące trzy osobne grupy państw. Pierwszą z nich stanowią Rosja z Niemcami, które to państwa są partnerami w projekcie Nordstream 2 i utrzymują, że gazociąg nie jest elementem polityki. Wpływa to głęboko na relacje RFN z USA – zarówno Trumpa jak i Bidena – które mają wspólne stanowisko z państwami bałtyckimi i Polską. Wskazują, że budowa gazociągu będzie miała wpływ na uzależnienie Europy od Rosji i poszerzy wpływ Kremla na Brukselę. Jako trzecią grupę wskazał państwa nordyckie, które w związku ze spełnieniem międzynarodowych norm środowiskowych wyraziły zgodę na budowę Nordstream 2.

Profesor Kazimierz Musiał podjął refleksję na temat wykorzystania na temat wykorzystania przez Polskę jej linii brzegowej i portów. Wskazał członkostwo w UE pod kątem otwarcia na jej rynek i jej limity połowowe jako ważne elementy wpływające na możliwości wykorzystania zasobów morza przez Polskę. Zamiast rybołówstwa wskazał turystykę nadmorską jako najważniejszy segment gospodarki polskiego wybrzeża, która w ostatnich czasach w związku z pandemią okazała się chwiejna i podatna na kryzysy. Jako kluczowy element dający możliwość wykorzystania potencjału wybrzeża wskazał rozwój infrastruktury.

Dr Damian Szacawa rozwinął wypowiedź prof. Musiała w kwestii portów morskich. określił je elementem kluczowym, wskazującym na rozwój państw i zgodnie z tym wykazał, że polskie porty (Gdańsk, Świnoujście, Gdynia) należą do najlepiej prosperujących w regionie. Nawiązał również do morskiej energetyki wiatrowej – filaru polskiej transformacji energetycznej. Jako główne szanse Polski dla wzmocnienia pozycji w regionie wskazał rozwój współpracy regionalnej, ustabilizowanie sytuacji na Białorusi, rozwój relacji między NATO a Finlandią i Szwecją i lepsze wykorzystanie położenia dla połączenia Europy północnej z południową.

Profesor Kazimierz Musiał, mówiąc o potencjalnym wpływie zmian klimatu dla regionu, wspomniał o podniesieniu poziomu wód, które to byłoby poważnym zagrożeniem dla Żuław i terenów na granicy depresji, które mogłyby zostać zalane. Nawiązał również do pozostałych po II wojnie światowej pokładów chemikaliów i amunicji, które zalegają na dnie morza, które są poważnym zagrożeniem dla środowiska morskiego Bałtyku.

W następnej kolejności podjął temat Orlenu, który ma ważną rolę od odegrania w regionie (zwłaszcza na Litwie). Polityka inwestowania w energię wiatrową na Litwie w jego opinii powinna mieć również oparcie w prowadzeniu podobnej polityki w kraju. Myśl Profesora rozwinął dr Damian Szacawa pod kątem bezpieczeństwa energetycznego i bezpieczeństwa dostaw energii. Wskazał na podobny pogląd i politykę dywersyfikacji dostaw energii między państwami bałtyckimi a Polską, które chcą uniezależnić się od dostaw z rosyjskich źródeł. Państwa bałtyckie przez wiele lat nie były połączone z systemami energetycznymi w Europie zachodniej. Wskazuje na gazociągi między Polską a Litwą i między Finlandią a Estonią jako sposób na zapewnienie bezpieczeństwa dostaw. Pokazuje również płynące z budowy gazowego hubu w Polsce szanse na budowanie bezpieczeństwa energetycznego Polski i państw bałtyckich.

Prof. Kazimierz Musiał wskazał na występowanie działań prowokacyjnych rosyjskich okrętów w basenie morza bałtyckiego, które już wpłynęły m.in. na wzrost środków przekazywanych na zbrojenia i budowanie potencjału obronnego w Szwecji. Wskazał cieśniny Kattegat i Skagerrak jako krytyczne elementy tras przepływowych do morza bałtyckiego, których blokada mogłaby doprowadzić do całkowitego zamknięcia morza jako „jeziora”. Dr Damian Szacawa rozwinął wypowiedź Profesora, nawiązując nie tylko do manewrów morskich ale i powietrznych, a Wyspy Alandzkie, Gotlandię i Bornholm wskazał jako najważniejsze punkty dla  kontroli morza. Zwrócił również uwagę, że wiele państw regionu rozwinęło swój potencjał militarny nie tylko ze względu na Bałtyk, ale na zagrożenia dla bezpieczeństwa w innych regionach.

Temat bezzałogowych statków w prawie międzynarodowym podjął dr Damian Szacawa, wskazując, że jeśli taka zmiana miałaby mieć miejsce to raczej w międzynarodowej konwencji o zasięgu globalnym, a nie jedynie regionalnym. Podkreślił, że kwestia statków bezzałogowych jest dużym wyzwaniem, które związane jest z asymetrycznością zagrożeń dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Wśród szans płynących z bezzałogowych statków wskazał m.in. ochronę środowiska. Wypowiedź uzupełnił profesor Kazimierz Musiał poprzez wskazanie Bałtyku jako miejsca dla testowania rozwiązań w kwestii statków bezzałogowych.

Na zakończenie uczestnicy debaty polecili różne pozycje do dalszej lektury. Polecone zostały publikacje organizacji VASAB i Nordregio a także Instytutu Europy Środkowej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz portalu Przegląd Bałtycki. „Historię Bałtyku” Michaela Northa wskazano jako ważną pozycję w zrozumieniu historii regionu. Polecone zostało również czytanie lektur, powieści, które dają możliwość głębokiego zrozumienia społeczeństw państw regionu Bałtyku i ich obyczajów. Z pozycji naukowych polecone zostały prace analityków z Ośrodka Studiów Wschodnich i różnych polskich profesorów (prof. Kazimierz Musiał – UG, prof. Piotr Mickiewicz – UG, prof. Krzysztof Kubiak – UJK, Kielce, prof. Tadeusz Palmowski – UG, prof. Henryk Samsonowicz). Polecono również klasyczne dzieła takie jak „Między Niemcami a Rosją” Adolfa Bocheńskiego, czy prace Oskara Haleckiego.

Region bałtycki nie jest regionem, który istnieje tu i teraz – jest obszarem, który przez wieki kształtowany był przez współpracę. Te słowa prof. Kazimierza Musiała stanowią dobre podsumowanie całej debaty, której kluczem jest wymienione przez niego słowo „współpraca”. To ona scalała państwa w regionie ze sobą, pozwalając im na wzajemne czerpanie ze swoich dobrostanów i obopólnych korzyści. Ostatnie lata przyniosły zmianę na tym polu – rywalizacja i konkurencja znalazły się na miejscu współpracy i integracji, a partykularne interesy większych graczy stanęły przed interesami mniejszych. Od najbliższych lat zależeć będzie, czy interesy lokalnych potęg zdominują słabsze państwa, czy te będą w stanie wybić się na samodzielność i zapewnić sobie bezpieczeństwo.

Serdecznie zapraszamy na kolejne spotkanie organizowane w Regionalnym Ośrodku Debaty Międzynarodowej w Krakowie!