Urodzony w 1929 roku Jürgen Habermas jest niemieckim filozofem i socjologiem. Wykształcenie wyższe zdobywał na uniwersytetach w Getyndze i Bonn. W 1956 roku rozpoczął studia w Instytucie Badań Społecznych we Frankfurcie nad Menem, co pozwoliło mu stać się częścią środowiska intelektualistów skupionych wokół tego ośrodka naukowego. Warto na początku zaznaczyć, iż Jürgen Habermas wychodził w swoich rozważaniach z pozycji konstrukcjonizmu społecznego, który rozumieć można jako „tendencję we współczesnej socjologii i naukach społecznych do przedstawiania rzeczywistości społecznej jako stającego się w każdej chwili wytworu działalności jednostek, nie zaś czegoś gotowego i zewnętrznego wobec nich”[1].

Centralnym miejscem w karierze i dorobku naukowym Jürgena Habermasa jest teoria racjonalności komunikacyjnej oparta na pragmatyce aktów mowy, przeciwstawiająca się z jednej strony filozofii modernistycznej i jej sposobowi myślenia o podmiocie i rozumie, jak i dekonstrukcyjnej wizji postmodernistów. Filozof skupiał się w swoich badaniach przede wszystkim na analizie demokracji, sfery publicznej, a także teorii społecznej. Punktem wyjścia do jego rozważań jest teoria krytyczna będąca opisem i wyjaśnieniem zjawisk społecznych, ale i wyraźną krytyką społeczną – charakterystycznym dla Habermasa występowaniem przeciwko niesprawiedliwości, przekonaniem o możliwość budowy lepszego społeczeństwa, jak i negatywnym stosunku do kapitalizmu. Filozof kładł szczególny nacisk na możliwość zaistnienia świata bardziej humanitarnego, egalitarnego i mniej zdehumanizowanego, za co winą obarczał głównie postęp technologiczny i industrializację, a także kapitalizm, którego był przeciwnikiem. Dawał temu wyraz szczególnie w popieraniu państwa dobrobytu, zabezpieczającego socjalnie swoich obywateli, gwarantując im w ten sposób bezpieczeństwo i poczucie przywiązania do niego w obywatelskim wymiarze. Obok teorii krytycznej zajmującej poczesne miejsce w sposobie myślenia tego niemieckiego socjologa, warto wspomnieć także o kompleksowej teorii społecznej opartej na aktach mowy i argumentacji, która przyczyniła się do stworzenia przez niego fundamentalnej w dorobku – teorii działania komunikacyjnego, której zarys przedstawił w dziele „Theorie des kommunikativen Handlens” wydanym w 1981 roku[2].

Filozof postmodernistyczy?

Jürgen Habermas zaliczany jest do grona kontynuatorów tradycji niemieckiej skupiającej się wokół Instytutu Badań Społecznych, określanej także mianem szkoły frankfurckiej. Habermas był bowiem przedstawicielem jej tzw. drugiego pokolenia. Wokół tej placówki naukowo-badawczej skupione było grono intelektualistów, do których zaliczyć można m.in. Ericha Fromma, Theodora Adorno, Friedricha Pollocka czy Herberta Marcuse. Myśliciele skupieni wokół tego środowiska wychodzili w swoich rozważaniach z pozycji heglizującego marksizmu i rozwijali zespół poglądów socjologiczno-filozoficznych pod nazwą teorii krytycznej. Jej motywem przewodnim była krytyka współczesnego kapitalizmu, komunizmu jak i oświeceniowego rozumu. Sam Habermas niekiedy określany jest z tego względu filozofem postmodernistycznym, gdyż z jednej strony poddaje on krytyce właśnie współczesny kapitalizm, a z drugiej powszechną industrializację. Jak zauważa jednak Lech Morawski „Habermas bardziej niż filozofem postmodernistycznym, jest filozofem epoki postmodernistycznej”[3]. Przedstawiciele szkoły frankfurckiej krytyce poddawali także pozytywizm. Doprowadzali oni do mimowolnego zacierania granic między dyscyplinami naukowymi, swobodnie i syntetycznie korzystając jednocześnie z dorobku np. socjologii i filozofii, a także zacierając granicę pomiędzy spojrzeniem normatywnym a opisowym. Zarówno psychologia społeczna jak i psychoanaliza wywarły wpływ na kształt tej szkoły jak i jej późniejszą drogę namysłu nad faszyzmem i jego źródłami. Stanowi ona jeden z najbardziej trwałych i mających największe społeczne oddziaływanie nurtów w myśli społecznej i filozoficznej wieku XX.

Teoria działania komunikacyjnego i sfera publiczna

Zagadnienie uzasadnialności twierdzeń i ich weryfikacji zajmuje poczesne miejsce w teorii działania komunikacyjnego i sporów na gruncie poszukiwania prawdy. Uzasadnienie według warunków idealnej sytuacji mowy, zakłada że argument musi bronić się sam poprzez swojej uzasadnienie – wyraźniej: argument siły ustępuje sile argumentu. Co warte podkreślenia istotna jest także normatywna słuszność przedstawianych założeń. Uczestnik komunikacji powinien więc dysponować umiejętnością nie tylko formułowania logicznych wypowiedzi, ale także umiejętności uzasadniania ich pod kątem szczerości, normatywnej słuszności i prawdziwości. Weryfikujemy zatem substrat materialny zajmowanego stanowiska, a więc także normy i oceny[4]. Przyjęcie norm za uznane przez uczestników, może się jednak dokonać tylko wtedy, gdy wszyscy biorący udział w dyskursie zaakceptują ich konsekwencje i skutki uboczne. Specyfika tychże działań zakłada, że nie są one przymuszone do realizowania dyrektyw instrumentalnych o najskuteczniejszym charakterze, ale że przestrzega się pewne intersubiektywne normy społeczne akceptowane przez wszystkich uczestników stosunków społecznych[5].

Jürgen Habermas, który w „Teorii działania komunikacyjnego” poświęcił wiele uwagi zagadnieniom stricte związanym z prawem, zwraca uwagę, iż dyskurs prawniczy stanowi swoistą nadbudowę nad dyskursem praktycznym i także do niego należy stosować zasady idealnej sytuacji komunikowania się. Konsekwencją tego założenia będzie możliwe usprawiedliwienie rozstrzygnięć prawniczych. Związek między dyskursem prawniczym, a praktycznym ma istotne znaczenie, gdyż jeśli potoczny sposób komunikowania się nie jest skuteczny to podobna sytuacja spotka dyskurs prawniczy. Racjonalny dyskurs sprzyja przede wszystkim wyartykułowaniu potrzeb przez społeczeństwo, które powinno wykazywać chęć posługiwania się nim przede wszystkim na płaszczyźnie dyskursu praktycznego, idąc w ślad za tym na płaszczyźnie prawnej[6].

Jürgen Habermas rozwinął swój namysł nad istotą sfery publicznej w książce „Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej”. Sfera publiczna znajdująca się obecnie – zdaniem Habermasa – w kryzysie, zawdzięcza ten stan głównie rozwojowi mediów masowych, które krytycznego obserwatora otaczającej rzeczywistości zmieniły w odbiorcę wyselekcjonowanych odgórnie treści. Związana jest z tym także kwestia modernizacji, postępu oraz rozwoju państwa opiekuńczego i powszechnej konsumpcji, a także zupełnie nowego sposobu rozumienia i odczuwania potrzeb. Niegdyś wymogi ludzkie w tym zakresie były minimalne, wraz z rozwojem i industrializacją ewoluowały one jednak na znacznie wyższy poziom i poddały życie publiczne racjonalizacji, mechanizacji i uproszczeniu. Z tego też względu sama demokracja i jej charakter ulegają zmianie. Od charakteru reprezentacyjnego, zmienia się ona w demokrację uczestniczącą, bądź deliberatywną, znacznie bardziej aktywizującą obywateli. Wydobycie tego co dotychczas prywatne na płaszczyznę publiczną są efektem publicznej dyskusji i jawności opinii. Lepszemu funkcjonowaniu i większej przejrzystości sfery publicznej sprzyjać mogłaby „idealna sytuacja mowy”, dzięki której wydyskutować można stanowiska uzasadniane różnymi motywacjami przy jednoczesnym poszanowaniu praw obywateli.

Agnieszka Tarnowska